zondag 12 augustus 2012

Oldebroek Boem

Hadden we amper een Wereldoorlog weten te ontspringen, spoelt er allerhande springstof aan op 't strand. Wat moet je ermee? Nou, laten knallen natuurlijk! Het is gedaan, las ik in De Natuurkunde van 't Vrije Veld. Op de hei bij Oldebroek, in 1922. Loket Diversen dook in online archieven. En vond een tijdmachientje. Stap maar in.

"Met het oog op wetenschappelijke proefnemingen voor geluidsbepaling worden dezer dagen in de legerplaats Oldebroek groote massa's ontploffingsstoffen tot explosie gebracht. De ontploffingsstoffen zijn afkomstig van Duitsche, Belgische, Engelsche en Fransche mijnen, welke tijdens en na den oorlog aan onze kust zijn aangespoeld en door de artillerie werden gedemonteerd. Deze stoffen, welke tot zelfontlading kunnen overgaan en dan gevaar opleveren door ongewilde explosie, moeten worden opgeruimd.
Daarbij kunnen ze dienst bewijzen voor wetenschappelijke waarnemingen.
Vrijdagavond kwart over negen had de eerste ontploffing plaats. Toen is in de heide op 4.5 K.M. afstand van het kamp een hoeveelheid van 1000 K.G. tot ontploffing gebracht, die in wijden kring de bevolking van de Veluwe heeft opgeschrikt." 1)

Dat was een voorproefje, op 15 september 1922. De echte knal was zaterdag 28 oktober 1922.

"Vijfduizend kilogram perchloraat waren opgestapeld. De ontploffing werd tot stand gebracht door een electrischen draad. Een kolom vuur en rook schoot tot groote hoogte op en een geluid als een donderslag hield eenige minuten aan. Geen boom of plant binnen een radius van 150 meter bleef overeind. De kuil is thans een krater geworden van negen meters diepte". 2)

De inboorlingen waren evenwel nauwelijks onder de indruk. Een week later meldt het Nunspeets Nieuws- en Advertentieblad terloops:

"In Oldebroek zelf had de ontploffing het geluid als van een zwaar kanonschot. De schade in de omgeving moet gering zijn en wordt geschat op circa f 75, welke hoofdzakelijk door het breken van ruiten is veroorzaakt. Werd de eerste maal een gat in den grond geslagen van 3 M. diep, thans werd op dezelfde plek door de ontploffing een gat ter diepte van 8 M. geslagen." 5)

Acht en niet negen meter. Die internationale pers kan toch zó overdrijven! Ook toen al. Aan internale belangstelling ontbrak het echter niet:

"De wind woei Noord-Noord-Oost en de ontploffing werd gehoord nabij Utrecht, op een afstand van 70 mijlen. Luisteraars in Engeland hebben evenwel niets van de ontploffing vernomen. Ook te Parijs stonden duizenden belangstellenden te wachten op het geluid der ontploffing doch niets werd gehoord." 2)

Dat de knal niet in Engeland werd waargenomen, was jumping to conclusions:

"Door middel van een hoogeweerstand microfoon heeft het laboratorium van het Arsenaal van Woolwich een juist beeld gekregen van de ontploffing te Oldebroek, waarbij de Nederlandsche geleerden wenschten vast te stellen hoe wind en temperatuur inwerken op de voortplanting van het geluid. De geluidsgolven hadden 21 minuten noodig om Londen te bereiken." 3)

Sapristi, een mooie waarneming! De hemelsbrede afstand tussen de hei bij Oldebroek en Woolwich kunnen we googelmapsen: iets meer dan 417 kilometer4). Geluid gaat met een snelheid van ongeveer 340 meter per seconde, dus zeg een kilometer in drie seconden, dus 20 kilometer in een minuut, dus in 21 minuten... 420 kilometer! Ça frappe comme une bus, mon brave!

Het Vaderland meldt nog meer:

"De correspondent van de N. R. Ct. te Brussel meldt dat het Belgische Meteorologische Instituut op uitgebreide schaal maatregelen had getroffen om te luisteren naar de ontploffing van Zaterdagmiddag te Oldebroek. In Brussel hebben de vijftien op verschillende punten der stad of in de omstreken opgestelde waarnemers niets gehoord; ook in Antwerpen is niets waargenomen.
Daarentegen wordt uit Nyvel wel een gunstig resultaat gemeld; men heeft daar (op ongeveer 30 KM ten Zuiden van Brusssel) de ontploffing zeer duidelijk waargenomen. 3)

Uit het raampje van onze tijdmachine zien wij mannen met bolhoeden en hoge boorden, in parken, op pleinen, op daken, de handpalmen achter de oorschelpen, de blik verwachtingsvol naar het noorden gericht. Van om de hoek klinkt een schilderij van René Magritte.
Dus wel in Utrecht, níet in Antwerpen (172 km) Brussel (208) of Parijs (470), maar weer wel in Nijvel, op 233 km van Oldebroek. Vreemd!

De man die het allemaal georganiseerd had was Professor Van Everdingen, toenmalig hoofddirecteur van het KNMI. Hij spreekt van een stiltegordel van zo'n 100 kilometer breed, en daarbuiten een gebied van abnormale geluidsvoortplanting. Geluid dat schuin naar boven ging moet zijn teruggekaatst naar de aarde. Maar hoe dat precies gebeurde wist ook Van Everdingen niet eenduidig te verklaren.

Zijn commentaar was zo uitvoerig dat de Sumatra Post het in twee delen publiceerde, op 11 en 12 december 1922. Loket Diversen geeft de tekst hieronder integraal weer, met reden. Aan een linkje hebt u waarschijnlijk niet genoeg. (Het KB-krantenarchief is meer geschikt voor onderzoekers, minder voor bloglezers. Wij maken het u makkelijk.) Ten tweede is Van Everdingen een bètawetenschapper die ook goed schrijft. Vast een gymnasiast: wis- en natuurkunde, én Grieks en Latijn. Proef zijn taal. Merk hoe kalm, to-the-point en begrijpelijk hij zijn verhaal doet. Last but not least: wat Van Everdingen hier doet is hypermodern! Op een openbaar platform maakt hij inzichtelijk waarom de proef belangrijk is. Hij deelt kennis met eenieder die er kennis van wil nemen. In 1922. Het is de Public Library of Science avant la lettre.

In het eerste deel leest u over de reactie van omwonenden, de invloed van wind, en wat er in luchtlagen plaatsvindt. Klik om het eerste deel te lezen.

In het tweede deel leest u hoe de organisatie van zo'n internationale waarneming in zijn werk ging, en hoe de wetenschap te werk gaat om het verschijnsel te verklaren. Klik om het tweede deel te lezen.

Wetenschap komt niet na één nachtje slapen. Twee maanden later, in februari 1923 meldt de Nieuwe Tilburgse Courant dat alle waarnemingen nu verzameld zijn. Het resultaat is spectaculair:

"Uit Parijs wordt aan de N.R.Ct. geschreven: Hier was al dadelijk levendige belangstelling voor het experiment der ontploffing van 28 October. In Frankrijk heeft de heer Maurain, directeur van het instituut van Natuurkunde te Parijs, de resultaten verzameld. In de meeste landen zijn alle nu bekend. Ze bevestigen (..) het voorkomen van stille- en verre geluidsgordels. Die, waarin de ontploffing rechtstreeks om de plek daarvan werd ondervonden, was betrekkelijk nihil. Volgens de richting wisselt zijn uitgestrektheid tusschen de 20 en 70 K.M. Daaromheen heeft men een stilte-gebied geconstateerd tot op zijn minst 189 of 200 K.M. en verder op een nieuwe gehoorszone, waarvan men niet kan zeggen, dat ze aaneensluit, daar de stellige waarnemingen hiervoor te gering waren, maar die zich bijna in alle richtingen heeft uitgestrekt tot op ontzaglijke afstanden; Zuidwaarts in Frankrijk tot 600 KM (omstreken van Dijon) in Engeland tot op 700 KM, in Schotland (730), Oostenrijk (bijna 900), bij Bremen (ongeveer 200) en bij Berlijn (tegen de 500). België lag bijna geheel in de stiltegordel, slechts in het Zuiden is de knal gehoord." 8)

Kanongebulder heb ik nooit gehoord, maar nog steeds worden er mijnen uit de Schelde gevist en is de bodem rond Verdun vergeven van granaten. Na WO II is er net zo'n proef gedaan in Helgoland, maar of de verklaring voor de stiltegordel en de hoorbaarheid daarbuiten ooit sluitend is gemaakt, weet ik niet. Ook in 1969 wist Minnaert het nog niet zeker. 9)
Waarom is deze proef daarna nooit overgedaan? Het moet niet zo moeilijk wezen. Ballonnetjes tjokvol elektronica in de lucht, een flash mob waarnemers, Twitter (#bigboom) en geotagging om de waarnemingen te bundelen. Van Everdingen zou zijn vingers hebben afgelikt bij ons moderne instrumentarium.
Op zoek naar illustraties voor dit artikel vond ik - misschien - een antwoord op die vraag. Gecontroleerde grote ontploffingen na WO II waren meestal kernproeven. Het bovenste plaatje is een legpuzzel voor kinderen, van China's eerste kernbom, 16 oktober 1964. Bewijzen kan ik het niet, maar als ik kernbommengeneraal was, dan zou ik geen civiele wetenschappers uitnodigen bij mijn experimenten. Daar komt maar gedonder van.

bronnen

1) Ontploffingen te Oldebroek, Nieuwe Tilburgse Courant, 19 september 1922.
2) REUTER-TELEGRAMMEN UIT DE STRAITS-BLADEN. (Vertaling van Aneta.) Londen, 29 Oct. 1922, Het nieuws van den dag voor Nederlansch-Indië, 7-11-1922.
3) DE GELUIDSPROEF TE OLDENBROEK, Het Vaderland, 31-10-1922, Ochtend.
4) Google Maps distance calculator. Oldebroek is 52.418661, 5.967960, Woolwich is 51.496111, 0.068056.
5) Streekarchivaat Noordwest-Veluwe, Nunspeets Nieuws en Advertentieblad, 4-11-1922 p.2.
6) De Sumatra Post, 11-12-1922, Medan, jaargang 24 nummer 287.
7) De Sumatra Post, 12-12-1922, Medan, jaargang 24 nummer 288.
8) Nieuwe Tilburgse Courant, 13-02-1923, jaargang 45 nr 8593
9) Abnormale hoorbaarheid op zeer grote afstanden, in De Natuurkunde van 't Vrije Veld, deel 2, Marcel Minnaert, via DBNL.
foto: Successful Explosion of First Atom Bomb in China, uit Thomas Fisher Rare Book Library, University of Toronto, Toronto, Ontario Canada, licentie Creative Commons
Het lettertype van de citaten is Goudy Bookletter 1911, een Google Web font ontworpen door Barry Schwartz naar Kennerly Old Style van Frederic Goudy.