woensdag 18 januari 2012

Wat kunst is


Kunst komt vanzelf uit de mens, dus kunst zal er altijd zijn. Maar wat is kunst? Na drie decennia weet ik het.

'Kunst is kunst als er kunst op staat, zegt mijn vader'. Het was mijn vriend Bas die dit zei. Zijn vader was (en is) kunsthistoricus van naam, en de kijk van kenners moet je onthouden. Dus dat heb ik gedaan.

In de vele jaren daarna zag ik dat het inderdaad zo werkt. Wie zich kunstenaar noemt kan eender wat voor werk afleveren, dat kunst noemen, en daarmee is het kunst. Meer is niet nodig.

Maar wat voldeed aan deze definitie sprak mij lang niet altijd aan. Soms zag ik pure verlakkerij die kunst heette. Rode uilenbrillen met bijpassend schoeisel waren er in extase van. Het zong zich los van het introspectief-realistisch wereldbeeld, zeiden ze, het was een inversie van de postmoderne vormentaal. Maar ik vond er niets aan.

De definitie van Bas zijn vader was dus wel bruikbaar, maar onbevredigend. En wat ik erover op school had geleerd was al niet beter. Het leerboek Literaire Kunst van H.J.F.M. Lodewick betoogt eerst omstandig dat een definitie van kunst onmogelijk is, om die vervolgens natuurlijk toch te geven:

Kunst is het scheppen van een nieuwe, een geïntensiveerde werkelijkheid, die ons overtuigt en ontroert, en die blijvende waarde bezit.

Let op het herhaalde onbepaalde lidwoord: een nieuwe, een geïntensiveerde werkelijkheid. Hier wordt in het duister getast. Een goede actualiteitenrubriek voldoet aan deze definitie en toch is dat geen kunst. Kunst is bovendien onderhevig aan mode, dus blijvende waarde is er vaak niet. Nog een, uit Algemene Muziekleer van Theo Willemze:

Kunst is: iedere uiting van de mens om wat in zijn geest aan adeldom leeft op zodanige wijze zintuiglijk waarneembaar te maken dat kan worden aangenomen dat door middel van deze uiting bij een medemens een overeenkomstige gemoedsbeweging of geestvervoering kan worden teweeggebracht.

Adeldom? Bekijk een willekeurige Jan Steen: ziet u ergens adeldom? Overeenkomstige gemoedsbeweging? Even denken. Soms, jazeker. Maar meestal weten we niets over de zieleroerselen van de kunstenaar en vaak is dat maar goed ook.

Nu moet u niet denken dat ik deze auteurs misprijs. Lodewicks boek is een toverdoos van tekstuele stijlfiguren, en in Willemze staat echt alles voor iedereen die muziek maakt en iets over de theorie wil leren. Algemene Muziekleer en Literaire Kunst zijn niet voor niets standaardwerken geworden.

Maar de pen is nondedju toch zeker machtiger dan het zwaard? Waarom is een goede definitie van kunst dan zo moeilijk? Het is altijd blijven knagen. Totdat ik kort geleden weer eens iets van Reve las, om bij te komen van de teksten die ik beroepshalve verstouw. Ik ervoer een schok van herkenning toen ik las:

Kunst is gestileerd menselijk handelen (of een product daarvan), dat een ontroering teweegbrengt.

Deze mag ingelijst, wat mij betreft. Kort en bondig de spijker op zijn kop. Reve, volksschrijver, neemt het oordeel uit handen van de kunstenaar (en zijn groupies) en laat het over aan u en mij. De drie ingrediënten zijn essentieel: menselijk handelen, stilering en ontroering. Doet het u niets? Dan is het geen kunst.

Hier kunnen we mee verder.


bronnen:
Literaire Kunst, H.J.F.M. Lodewick, uitgeverij Malmberg, Den Bosch, 41ste druk p. 7. Dit boek staat in zijn geheel online in de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Literatuur.
Algemene Muziekleer, Theo Willemze, uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 11de druk p. 14.
Zelf Schrijver Worden, Gerard Reve, uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam.
foto: Jeff Koons' "Puppy" near Guggenheim Museum, door EEPaul via Flickr onder Creative Commons