donderdag 10 januari 2019

Digitalisering (3) - Foto's aan boord van luchtschip La Ville de Paris

Franser dan de dingen op de Franse vlooienmarkt vind je het niet. Ik kocht er een exemplaar van het periodiek L'Illustration van zaterdag 21 september 1907. Dat was in 2013. Twee euro voor een tijdschrift van meer dan honderd jaar oud, dat is toch geen geld?

Het omslagverhaal is de eerste foto's onderweg aan boord van een luchtschip. Hieronder zie je digitale foto's van dat artikel en wat extra context. Deze blogpost maakt deel uit van een serie, over digitaliseren.

Het leuke van zo'n tijdschrift is dat je onderschriften bij de foto's krijgt. Die bieden aanknopingspunten voor nadere context. Dit is de voorpagina.

(1) De piloot, Dhr. Kapferer, op zijn post in de gondel van de Ville-de-Paris, gooit ballast overboord.

De vage witte wolk rechts is dus zand. Kapferer was niet alleen piloot, maar had ook meegewerkt aan het ontwerp en de bouw van de Ville de Paris. Op een volgende pagina zes kleinere foto's. Dit is de eerste.

(2) Dhr. Deutsch (de la Meurthe) in de gondel van zijn luchtschip.

Henry Deutsch de la Meurthe (1846 - 1919) was industrieel en mecenas en hield van luchtvaart1. In 1900 had hij 100.000 franc uitgeloofd aan de eerste die in een vliegend toestel binnen een half uur heen en weer zou vliegen tussen Parc Saint-Cloud en de Eiffeltoren, een afstand van zo'n tien kilometer in totaal. Die prijs, in hedendaags geld een dikke miljoen euro2, werd eind september 1901 in de wacht gesleept door Santos-Dumont, met zijn Luchtschip Nº 6. In 1902 liet Deutsch de eerste Ville-de-Paris bouwen. Zij werd voltooid in 1903, maar mislukte.

Luchtvaart was hot. In 1904 maakten de gebroeders Wright het allereerste vluchtje in een vliegtuig, 260 meter met hun Flyer I. Deutsch geloofde in luchtvaart en kon er geld tegenaan smijten. In datzelfde jaar loofde hij samen met mede-luchtvaartmecenas Archdeacon nog eens 50.000 franc uit "aan de bouwer van een vliegtoestel dat een afstand van 500 meter zou overbruggen en zou terugkeren naar zijn vertrekpunt". Dat was de Grand Prix d'Aviation, bedoeld voor vliegtuigen zwaarder dan lucht3, dus niet voor luchtschepen, want die zijn gevuld met gas dat lichter is dan lucht.

Hoe dan ook, de tweede Ville-de-Paris werd voltooid in 1907. Meerdere bronnen melden dat ze vanaf 9 augustus een aantal vluchten maakte. Volgens L'Aerophile vloog ze op 14 november 1907 met Deutsch, Kapferer en Paulhan aan boord boven Parijs, terwijl L'illustration een vliegtochtje met datzelfde drietal beschrijft in de editie van 21 september. De route in L'Aerophile is een andere dan die in l'Illustration. Vermoedelijk heeft Deutsch dus tussen 9 augustus en half september eerst een kort vluchtje gemaakt. Niet vreemd, zo'n eerste keer in zo'n nieuw onbekend ding is natuurlijk toch een beetje eng. Later in november, toen het redelijk veilig leek, werd het een langer tochtje. We citeren L'Illustration:

Bestuurd door mijnheer Kapferer, geholpen door zijn werktuigkundige mijnheer Paulhan, vertrok de Ville-de-Paris uit Sartrouville, met de heer Deutsch comfortabel achterin geïnstalleerd. Na enige tijd de Seinevallei te hebben gevolgd zette zij rustig haar eigenaar af bij een jachtafspraak. Vervolgens nam de heer Delagrange, beeldhouwer en tevens bouwer van een vliegtuig dat wij onze lezers reeds hebben gepresenteerd, plaats in de gondel; en, terwijl de ballon de Reuilvlakte overstak en daarna aankwam bij de Champs Elysées, spoedig daarna boven Place Vendôme passeerde, om vervolgens, bij de Rue de Châteaudun, te blijven hangen boven de burelen van zijn eigenaar, en daarna terugging naar Sartrouville, nam mijnheer Delangrange de foto's waarvan wij er hier enkele laten zien, en die ons voor het eerst laten zien hoe de dingen gaan onderweg aan boord van een luchtschip.

Een aannemelijke route: de Reuil-vlakte zal zijn geweest bij het huidige Reuil-Malmaison. Daarvandaan door de lucht naar de Champs Elysées en Place Vendôme is een vrijwel rechte lijn. Daarna werd afgebogen naar het kantoor van de baas op de Rue de Châteaudun en tenslotte ging het terug naar Sartrouville. In totaal zo'n 40 kilometer.
Tenminste drie van de zeven foto's zijn gemaakt door luchtvaartpionier Léon Delagrange (1872 - 1910)4. Dit is hem.

(3) Op de loopbrug van de gondel: een passagier, Dhr. Delagrange, maker van de andere foto's gemaakt aan boord van het luchtschip.
De foto van hemzelf zal zijn gemaakt met zijn camera, door Kapferer of door Paulhan. Meer mensen waren er immers niet aan boord. Dat zien we op deze foto.
(4) Voor het vertrek van Sartrouville, zicht op de gehele Ville-de-Paris.
(In de gondel onderscheidt men: achterin een passagier, in het midden de piloot, voorin een mécanicien.)

De vier heren kenden elkaar goed. Kapferer was een neef van Deutsch. Eind 1906 hadden Kapferer en Delagrange met hulp van Paulhan een dubbeldeksvliegtuig laten maken. Dat vliegtuig kwam niet van de grond5. We hebben hier dus vier heuse luchtvaartpioniers bij elkaar! 6 En dat voor 2 euro op de rommelmarkt.
In 1907 waren foto's in kranten nog geen gemeengoed. In Delpher vond ik deze tekening, duidelijk gebaseerd op de foto.

Over proefvluchten van de Ville-de-Paris vond ik in Delpher niets, maar toen Deutsch haar in december 1907 aanbood aan het Franse leger ter vervanging van La Patrie die kort daarvoor was verongelukt, haalde dat heel wat Nederlandse kranten.

Je zou misschien denken dat zo'n luchtschip het luchtruim voor zich alleen had, maar op deze foto zien we dat er tijdens de proefvlucht ook nog een andere ballon in de lucht was.

(5) De eerste foto na vertrek, genomen naar de achterzijde toe.
(We zien in de verte een vrije luchtballon, de Talisman).
(6) De plaats voor de piloot: de stuurwielen en de manometers.

De term 'cockpit' voor een dergelijke werkplek kwam pas in 1914 in zwang. Tenslotte nog het beste bewijs dat de beschreven route klopt:

(7) De Ville de Paris komt voorbij boven de Place Vendôme.
phot. Newgas.

Met luchtvaartpioniers loopt het niet altijd goed af. Op 4 januari 1910 maakte Léon Delagrange een proefvlucht voorafgaand aan een recordpoging, toen een onverwacht sterke windvlaag een vleugel van zijn toestel afbrak. Hij viel van 20 meter hoogte ondersteboven op de grond, kreeg de motor op de schedel en was op slag dood. Dat was wereldnieuws. In Delpher is er veel over te vinden. "Het lijk was op vreeselijke wijze vermorseld", zo meldt Het Nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië de volgende dag.

De tekst bij het artikel krijgt u in een volgende blogpost.

Verantwoording en rechten

Ik kocht deze L'Illustration in 2013 vanwege de decoratieve voorplaat, ze hangt ingelijst op mijn werkkamer. In 2017 begon ik onderwerpen te zoeken om mijn digitaliseer-opstelling mee te proberen. Toen bedacht ik me dat de makers van de foto's en de meeste mensen die erop staan al meer dan 70 jaar dood zouden zijn. De foto's zouden dan rechtenvrij zijn, en dus geschikt als proefobject. Ik keek niet verder en ging aan de slag. Het resultaat ziet u hierboven.

Maar er moest een verhaaltje bij. Pas toen, eind 2017, ging ik namen googelen en kwam ik erachter dat het wat rechten betreft nog niet zo simpel in elkaar stak.

Twee vuistregels

  1. auteursrecht vervalt 70 jaar na het overlijden van de maker (van de foto's en van de begeleidende tekst, in dit geval).
  2. portretrecht vervalt 10 jaar na het overlijden van de geportretteerde.

Waar hebben we mee te maken?

  • Foto's 1, 5 en 6 zijn gemaakt door Léon Delagrange, die de dood vond op 4 januari 1910 10,11. Deze foto's zijn inmiddels dus rechtenvrij.
  • De langstlevende persoon die is afgebeeld is Henri Kapferer. Hij overleed in 1958, het portretrecht is dus vervallen.
  • De maker van foto 3 moet Kapferer of Paulhan zijn, hoewel met de camera van Delagrange. Paulhan overleed in 1963.
  • De maker van foto 2 en 4 is onbekend, mogelijk was het Delagrange. Veel camera's zullen er niet in de buurt geweest zijn.
  • Foto 7 is toegeschreven aan Newgas. Dat is waarschijnlijk een agentschap uit die tijd. Ik heb er geen verdere informatie over kunnen vinden.

Nabestaanden van Paulhan of Kapferer zouden rechten kunnen hebben op foto 2 en 3. Verder zouden er nog auteursrechten kunnen zijn op foto 4 en 7. Loket Diversen heeft tevergeefs geprobeerd om rechthebbenden te vinden. Wie meent rechten te hebben op deze foto's, wordt verzocht contact met ons op te nemen.

Foto's 1, 5, en 6 zijn rechtenvrij. De gedigitaliseerde versies van deze foto's in deze blogpost stelt Loket Diversen beschikbaar onder een CC BY-NC-licentie.

Met dank aan Arnout Engelfriet voor juridisch advies. Alle jaargangen van L'Illustration zijn gedigitaliseerd en tegen betaling in te zien via de gelijknamige Franse site. Die site claimt alle rechten op hun digitalisering, maar heeft geen rechten op mijn digitalisering. Ik heb alleen te maken met auteurs- en portretrecht op bovenstaande digitale foto's die ik zelf gemaakt heb van mijn exemplaar van L'Illustration.

bronnen en noten

  1. Henry Deutsch de la Meurthe is te vinden in de Engelse, Franse en Nederlandse Wikipedia.
  2. bron: Historicalstatistics.org
  3. bron: Wikipedia
  4. Léon Delagrange is te vinden in de Engelse en Franse Wikipedia.
  5. bron: precurseuraviation.com
  6. Henri Kapferer (1870 - 1958) en Louis Paulhan (1883 - 1963) zijn te vinden in de Franse Wikipedia.
  7. Tekening ontleend aan: "Het nieuwe Fransche luchtoorlogschip „Ville de Paris".". "Rotterdamsch nieuwsblad". Rotterdam, 16-12-1907. Geraadpleegd op Delpher op 05-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010197001:mpeg21:a0050